W ramach projektu zbadano i zadokumentowano owiane kultem i wierzeniami kamienie ze znakami w postaci wyżłobień w kształcie stóp (tzw. „boże stopki”), tzw. „diabelskie kamienie”, kamienie o formach antropomorficznych będące przedmiotem kultu religijnego z obszaru całego kraju – łącznie zinwentaryzowano 96 kamieni „bożych stópek” tworzących miejsca cudowne oraz 77 tzw. „diabelskich kamieni”. Dla 42 kolejny obiektów znanych z literatury stwierdzono ich zniszczenie. Dla wszystkich zabytków sporządzono dokumentację opisową w postaci kart ewidencyjnych, dokumentację fotograficzną, w miarę możliwości ortofotograficzną, modele 3D oraz zdjęcia lotnicze z zastosowaniem drona. Zostały zebrane podania, wierzenia związane z danymi obiektami.
Zinwentaryzowano także miejsca związane z tzw. „cudownymi źródłami” z obszaru województw mazowieckiego oraz podlaskiego. Sporządzono opisy i dokumentację fotograficzną dla 26 miejsc cudownych. Wykonano badania weryfikacyjne dla kolejnych 50 miejsc cudownych z obszaru województwa lubelskiego oraz podkarpackiego, dokumentowanych w latach 2014-2017 w ramach Stypendium Twórczego MKiDN (Opieka nad Zabytkami).
W ramach projektu przeprowadzono kwerendy terenowe oraz prace dokumentacyjne w przeszło 300 miejscowościach. Przeprowadzono również szereg wywiadów etnograficznych, starając się zarówno zebrać materiał na temat funkcjonowania ich w kulturze duchowej (podania, legendy, związane z nimi zwyczaje) jak też określić zagrożenia i sformułować zalecenia konserwatorskie dla lepszej ochrony zabytków.
Dla celów projektu stworzono nowy wzór karty dokumentacyjnej zabytków ruchomych stanowiącej podstawę katalogu oraz wzór terenowej karty dokumentacyjnej zabytków.
Poza niniejszą strona wymiernym efektem prac jest katalog kamieni symbolicznych z obszaru Polski w formie drukowanej oraz cyfrowej monografii pt. „Święte i przeklęte. Kamienie w religijności ludowej. Katalog”, Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii PAN, Warszawa 2023 – wersja cyfrowa do pobrania poniżej.
Cyfrowy katalog zadokumentowanych „cudownych źródeł” z obszaru Polski wschodniej można pobrać tutaj:
About the project
In the area of present-day Poland, we encounter stones, rocks, and glacial boulders that are associated with numerous legends, and the local population venerates them, makes offerings on them, and treats them as sacred places. Most of them are said to have distinctive features or marks that confirm their supernatural powers.
The stones traditionally called „God’s footprints” belong to one of the categories of so-called „miraculous places”, local worship sites most often associated with veneration of the Virgin Mary, Jesus, or specific saints. These stones often bear marks, most commonly in the form of „imprints” of human feet, which are believed to be tangible evidence of the presence of a deity or supernatural forces in that location. They testify to the spiritual culture of the countryside. Up to now, such objects have not been included in heritage registries and thus have not been subject to conservation protection. Even though, as sites of worship that in some cases have lasted several centuries, they should be treated as archaeological sites. Moreover, some of them might have been the subject of worship in pre-Christian times and were adapted during the Christianization period.
These objects have attracted the interest of antiquity researchers since the 19th century. Most information about them came from ethnographic records. Typically, this information was not verified on-site to confirm the anthropogenic origin of the „footprints”, „handprints”, „animal paws”, or other marks.
In some cases, however, we are dealing with carvings made by human hands, representing an interesting example of rock art in the area of Poland.
The main aim of the catalogue is to present source material and introduce it to academic discourse, useful for both archaeologists studying Slavic beliefs and researchers of folklore and folk religiosity. Another goal is to popularize and disseminate knowledge about this extraordinary aspect of cultural heritage.
A separate category of stones related to folk beliefs, and to some extent religiosity, are the so-called „Devil’s Stones”. The catalog presents 77 entries verified in the field, for which archaeological documentation was made for 60 boulders. Some of the objects could not be located on-site or their destruction was determined. The most common narrative theme for devil’s stones is an attempt by evil forces to destroy a sacred object, followed by its halt through the appearance of the sacred in the form of a rooster’s crow, dawn, or the ringing of bells.
Apart from the stones, the publication also addresses the issue of so-called miraculous springs, which, alongside the boulders, represent another natural element frequently appearing in local beliefs, folk traditions, and religious practices. This topic is discussed in the form of an appendix in the digital version of the publication and on the project’s website at www.bozestopki.edu.pl.