Kamienie od wieków fascynowały i oddziaływały na wyobraźnię ludzi, zwłaszcza te nietypowe, o wielkich rozmiarach lub charakterystycznych kształtach. Zajęły także stosowne miejsce w wierzeniach ludowych stając się niekiedy obiektami szczególnej czci. Obszar Polski usiany jest głazami, z którymi związane są liczne legendy, miejscowa ludność otacza je kultem, traktuje jako święte. Dotyczy to przeważnie kamieni noszących swoiste znamiona, znaki mające potwierdzać ich nadnaturalną moc.
Możemy podzielić je następująco: kamienie ze śladami tzw. „bożych stópek” – według podań, świadczących o bytności w tych miejscach Matki Boskiej, Jezusa, poszczególnych świętych – oraz kamienie z tzw. misami, w których zbierająca się woda miała posiadać właściwości lecznicze. Z obiektami tymi wiążą się podania, w większości nawiązujące do tradycji chrześcijańskiej i powszechnej wiary w cuda, jakie miały mieć przy nich miejsce.
Spotykamy również źródła, z których woda ma mieć uzdrawiającą moc. Są one uchwytnym materialnie śladem życia religijnego średniowiecznej i nowożytnej wsi, a więc zarazem niematerialnego dziedzictwa kulturowego.
Projekt realizowany w ramach grantu
Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego DIALOG
O projekcie
W ramach projektu „Archeologia i nowe technologie w badaniach i upowszechnianiu wiedzy na temat wybranych aspektów religijności ludowej” zadokumentowano 291 miejsc cudownych związanych z religijnością ludową, znanych w literaturze oraz nowo odkrytych. Wyniki tych pracy prezentowane są w formie niniejszej strony internetowej.
Miejsca cudowne związane z kamieniami symbolicznymi zostały opublikowane w formie drukowanej oraz cyfrowej monografii: „Święte i przeklęte. Kamienie w religijności ludowej. Katalog”, Warszawa 2023, Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii PAN. Miejsca cudowne związane z bożymi stópkami opublikowano w formie cyfrowego katalogu.
-
ŻURAWIN, GM. MOCHOWO, POW. SIERPECKI
Pierwsze wzmianki o cudownym źródle w Żurawinie pochodzą z XVIII wieku. W aktach wizytacyjnych parafii św. Marcina w Mochowie znalazł się zapis o istnieniu tu źródła z leczniczą wodą, które miało wybijać spod korzeni osiki. Wedle legendy w tym miejscu miał mieszkać pustelnik, niegdyś szlachcic o imieniu „Żurawinek”, któremu na drzewie osiki objawiła się Matka Boża. W połowie XVIII wieku nad źródłem wzniesiono murowaną kapliczkę, która była odnawiana w 1863 roku i ponownie w 1975 roku. Obok źródła miał stać także drewniany kościół, wedle tradycji z 1563 roku. Obecna świątynia pw. Przemienienia Pańskiego została zbudowana w 1902 roku. Źródełko wybija ze zbocza doliny rzeki Skrwy. Wewnątrz kapliczki znajduje się studnia z wiaderkiem do czerpania wody przez wiernych.
Współrzędne geograficzne: 52.7912, 19.5373
Link do mapy Google
Źródła informacji: Karolczuk 2019, 125; https://plock.gosc.pl/doc/3350629.Miejsca-gdzie-mozna-przejrzec (dostęp 12.05.2023).
-
STARA BIAŁA, GM. STARA BIAŁA, POW. PŁOCKI
Cudowne źródełko, zwane według lokalnej tradycji „Źródłem św. Rocha”, położone jest wśród pól, na prywatnych gruntach. Wybija spod niewielkiej wyniosłości terenu. Tuż przy nim ustawiony jest drewniany krzyż. Wybijająca woda zbiera się w zagłębieniu terenu, tworząc niewielki staw.
Wg opisu M. Umińskiego (2012) tradycja kultu tego miejsca sięga XIX wieku. Wówczas po okolicznych wsiach rozniosła się wiadomość, że woda ze źródełka posiada moc uzdrawiania chorych. Jej picie miało również chronić zarówno ludzi, jak i zwierzęta przed zarazą. Miejsce to miało być wówczas tłumnie odwiedzane przez okoliczną ludność oraz pielgrzymów. Wedle miejscowego podania ówczesny właściciel gruntów, by zatrzymać niszczenie pól przez wiernych, postanowił zasypać źródło. W trakcie pracy stracił wzrok, który wrócił dopiero po oczyszczeniu miejsca świętego.
W początku XX wieku miejsce zostało dokładnie oczyszczone przez nowego właściciela pola, Paulina Kosztownego. Ze źródła wybrano licznie wrzucane tu monety i dewocjonalia, które przekazano jako wota do kościoła w Starej Białej. Źródło zostało zamknięte betonową cembrowiną studni, obok ustawiono krzyż i zasadzono brzozę.
Jedno z podań mówi o uzdrowieniu mieszkanki wsi Draganie, która cudownie odzyskawszy wzrok ufundowała krzyż stojący obok źródełka. Na krzyżu widoczna jest data 1920 roku. W początku XX wieku z pobliskiej parafii św. Jadwigi Śląskiej organizowano pielgrzymkę osób niepełnosprawnych.
Obecnie dojście do tego miejsca jest mocno utrudnione, ponieważ nie prowadzi tu żadna ścieżka.
Współrzędne geograficzne: 52.62345, 19.66785Link do mapy Google
Źródła informacji: M. Umiński 2012; https://www.starabiala.pl/gmina-stara-biala/aktualnosci/1652-zrodlo-swietego-rocha (dostęp 15.05.2023).
-
Borek Stary, gm. Tyczyn, pow. rzeszowski
Jedno z najstarszych miejsc kultu i pielgrzymek na Podkarpaciu. Wedle legendy w XIII w. nieznany człowiek umieścił w drewnianej kapliczce na wzgórzu obraz Matki Boskiej Boreckiej. Namalowany jest on na lipowej desce o wym. 66-74 cm. U stóp wzgórza wytrysnęło źródło przy którym zaczęły się dziać cuda. Obok źródełka do XIX w. stało wiele otwartych drewnianych kapliczek, które stawiali wierni, w nich umieszczając obrazy MB. Pod koniec XIX w. obok źródełka wybudowano grotę z figurą Matki Bożej z Lourdes. Wokół wiszą liczne wota. Woda ze źródła ma posiadać właściwości uzdrawiające.
Lokalizacja GPS: 49°57’19.05″N; 22° 4’52.03″E
-
Orłów Murowany, gm. Izbica, pow. krasnostawski
Źródło przy drodze, ujęcie obudowane kamieniami, obok dwie figury św. Jana Nepomucena oraz tablica informacyjna. Pierwsza wzmianka dot. źródła św. Jana pochodzi z 1878 r., znajduje się w testamencie Kajetana Klickiego, właściciela orłowskich dóbr. W każdą Wielką Sobotę zjeżdżali tu chorzy aby obmyć w cudownej wodzie chore miejsca. Przez okoliczną ludność otaczane jest kultem. Obok źródła znajdują się dwie figury – Św. Jana Nepomucena oraz Św. Antoniego Paderewskiego.
Lokalizacja GPS: 50°53’49.43″N; 23°13’55.88″E
-
-
Orlow006 — kopia
-
Orlow001 — kopia
-
Orlow009 — kopia
-
Orlow002 — kopia
-
-
Radoszyce, gm. Komańcza, pow. sanocki
Źródełko z cudowną wodą o leczniczych właściwościach, szczególnie pomagać ma w chorobach oczu. Kult miejsca sięga okresu nowożytnego. W 1878 kapliczka murowana greckokatolicka, dziękczynna, ufundowana przez proboszcza parafii greckokatolickiej w Komańczy za cudowne uzdrowienie chorej córki. Wedle podania bardzo chora dziewczynka, błądząc po lesie doznała objawienia Matki Boskiej oraz cudu wyzdrowienia po obmyciu się wodą z cudownego źródełka. Z czasem pojawiły się kolejne świadectwa uzdrowień. W miejscu tym odbywały się uroczystości odpustowe na które przybywała ludność łemkowska oraz ze Słowacji i Węgier. Kult upadł po wysiedleniu mieszkańców w 1947 r. Pod koniec XX w. miejsce zagospodarowano na nowo z inicjatywy księdza Jana Pipki z parafii greckokatolickiej w Komańczy. W 1999 r. kapliczkę poświęcono. Źródło w grocie, przy drodze z Radoszyc do przejścia granicznego na Przełęczy Beskid. Murowana kaplica.
Lokalizacja GPS: 49°17’46.77″N; 22° 1’31.86″E
-
Balnica, gm. Komańcza, pow. sanocki
Źródełko z cudowną wodą o leczniczych właściwościach, szczególnie pomagać ma w chorobach oczu oraz przeciwdziałać urokom. Według tradycji woda miał tu miejsce cud odzyskania wzroku, po napiciu się wody i obmyciu twarzy przez wędrowca. W XIX wieku wybudowano tu kapliczkę. W Zielone Świątki odprawiano tu uroczyste nabożeństwo ze święceniem wody w źródełku. Wierni zmierzali tu również z dalszych okolic, po nabożeństwie pito wodę i obmywano się nią. Po II Wojnie Światowej miejscowa ludność została wysiedlona. Kapliczka uległa dewastacji. Od 1988 r. remontowana. W 2007 r, kapliczka poświęcona przez księdza z Parafii Grecko-Katolickiej w Komańczy. Poświęcona Matce Boskiej Opiekunce Lasu. A. Potocki przytacza legendę o niewidomym wędrownym dziadzie, który usiadł zmęczony w tym miejscu słysząc szum wody. Poprosił przechodnia o podanie mu tej wody, ale ten żadnego ujęcia czy strumienia wokół nie widział. Dziad zaczął odrzucać kamienie i odsłonił źródełko, po obmyciu się w nim odzyskał wzrok.
Lokalizacja GPS: 49°12’35.31″N; 22°10’33.82″E
-
Rabe, gm. Baligród, pow. leski
Źródełko z cudowną wodą o leczniczych właściwościach, szczególnie pomagać ma w chorobach oczu. Ma być przedmiotem kultu od XVI w. Wedle legendy (tablica informacyjna) w pocz. XIX w. niejaki Mikołaj Sycz, mieszkaniec pobliskich Huczwic, który pasł woły w pobliżu źródełka miał sen, w którym ukazał mu się Matka Boska. Zażyczyła sobie ona by wybudował w tym miejscu kapliczkę dziękczynną, w zamian za co zostanie uzdrowiony z choroby oczu. Przed II Wojną Światową miejsce to cieszyło się szczególnym kultem. Z Huczwisk w trakcie odpustów do kapliczki odbywała się procesja. Wg A. Potockiego Matka Boska miała się objawić gospodarzowi Feciowi Dziule, gdy pasł w tym miejscu krowy. Najświętsza Panienka była ubrana w niebieską suknie, w ręku trzymała polne kwiaty. Chłop zaczął się modlić do postaci po czym ona zniknęła.
Źródło pod kapliczką, nazwa lokalna Synarewo. Kapliczka odpustowa, domkowa, murowana z pocz. XIX w. Na zboczu Łysego Wierchu, woda ze źródełka zasila Rabiański Potok.
Lokalizacja GPS: 49°18’16.70″N; 22°14’23.23″E
-
Łopienka, gm. Cisna, pow. leski
Źródełko z cudowną wodą, na obszarze nieistniejącej wsi Łopienka. Wieś założona w XVI w., wysiedlona w latach 1946-1947, zabudowania zostały rozebrane. Jedyny zachowany budynek stanowi murowana cerkiew greckokatolicka z 1757 r., wyremontowana. Niegdyś miejsce pielgrzymek. We wsi miało znajdować się cudowne źródełko, lokalizacja nieznana, wg jednej z wersji znajdowało się przy cerkwi, u stóp wzgórza na którym stoi. Badania powierzchniowe przeprowadzone w sierpniu 2017 r. nie pozwoliły na zlokalizowanie źródła. P. Pytka lokalizuje je u stóp wzniesienia z cerkwią, obok starego dębu. Źródło zapomniane, trudno dostępne, wiedza o nim okoliczni mieszkańcy. Ujęte studnią z drewnianą pokrywą.
Lokalizacja GPS: 49°15’47.11″N; 22°22’9.90″E
-
Zawóz, gm. Solina, pow. leski
Źródełko znajduje się na stoku wzniesienia, wedle tradycji woda ma posiadać moc uzdrawiająca, leczącą głównie choroby oczy. Dawniej miejsce kultu szczególnie czczone przez ludność greckokatolicką. Po wysiedleniu okolicznych mieszkańców pamięć o miejscu i źródełku wygasła. Źródło zapomniane, trudno dostępne, wiedza o nim okoliczni mieszkańcy. Ujęte studnią z drewnianą pokrywą.
Lokalizacja GPS: 49°19’40.59″N; 22°26’16.50″E
