Kamienie w religijności ludowej

Głaz narzutowy (granit skandynawski) o wymiarach: długość 3 m, szerokość 2,2 m, wysokość 0,8 m. Na powierzchni widoczne otwory powstałe w wyniku nawiercenia świdrem, zapewne w celu rozłupania kamienia lub w trakcie obchodów tzw. „Sobótek”.
Wedle miejscowych wierzeń na kamieniu ukazywał się diabeł pod różnymi postaciami. Jedna z wersji podania głosi, że diabeł miał cisnąć kamieniem w klasztor w Białych Górach, jednakże chybił, a kamień wbił się w podmokłe łąki. Tuż obok wybija źródło, ale nie zanotowano informacji dotyczących ewentualnych wierzeń na jego temat. Głaz położony jest w podmokłym bagnistym terenie u podnóża tzw. „Klasztornej Górki”. Obecnie jest to obszar zalesiony Puszczy Sandomierskiej, ale jeszcze kilkadziesiąt lat temu zajęty był przez łąki. Wedle miejscowej tradycji miał się tu znajdować klasztor (lub kościół), który się zapadł, ewentualnie też „pogańskie uroczysko”. W Zielone Świątki okoliczni mieszkańcy palili w tym miejscu ognie sobótkowe.

Współrzędne geograficzne: 50.301492, 21.655571

Źródła informacji: Kotula 1974, 174-175, ryc. 87; tablica informacyjna; kwerenda terenowa

Lokalizacja na mapach Google

Lokalizacja miejsca na mapie Heldensfelda Galicja Zachodnia (1801-1804); (Anton Mayer von Heldensfeld, Carte von West-Gallizien welche […] in den Jahren von 1801 bis 1804…}

Źródło z „cudowną wodą” św. Jana Nepomuzena zlokalizowane przy drodze, obudowane kamieniami. Pierwsza wzmianka dot. źródła św. Jana pochodzi z 1878 r., znajduje się w testamencie Kajetana Klickiego, właściciela orłowskich dóbr.

W każdą Wielką Sobotę zjeżdżali tu chorzy aby obmyć w cudownej wodzie chore miejsca. Przez okoliczną ludność źródło otaczane jest kultem. Obok ustawiono dwie figury – Św. Jana Nepomucena oraz Św. Antoniego Paderewskiego – oraz tablicę informacyjną.

Źródła informacji: wywiad wśród mieszkańców wsi Orłów Murowany; tablica informacyjna przy źródle. 

Współrzędne geograficzne: 50.89546, 23.23648

Lokalizacja na mapach Google

Lokalizacja na mapie Heldensfelda Galicja Zachodnia (1801-1804)

Dawne miejsce kultu o lokalnej nazwie „Krzaczki”, „Bożak”, „Boże miłosierdzie”. Położone jest na kulminacji niewielkiego wyniesienia, ponad doliną strumienia Czerniejówka, na gruntach wsi Jabłonna Druga. W niewielkim zagajniku usytuowany jest drewniany krzyż oraz murowana kapliczka. Jeszcze w 2. dekadzie XXI w. przy drewnianym krzyżu leżał sporych rozmiarów kamień. Wedle miejscowej tradycji na jego powierzchni widoczne były odciśnięte ślady stóp Pana Jezusa, który z tego miejsca wstąpił do nieba lub spoczął w trakcie wędrówki po świecie. W 2019 r. kamień został skradziony. Według Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego „Boże miłosierdzie” było „przez lud za miejsce cudowne uważane, gdzie od dawna na Wniebowstąpienie Pańskie kompaniami o mil kilka gromadzi się lud, modli się pod krzyżem i ziemią, jakby cudowną, rany i chore części ciała okłada. Od dawna właściciele Jabłonny starali się u władzy duchowej o pozwolenie postawienia kaplicy „w krzaczkach” na co nie zezwolono” (Słownik
Geograficzny…I, 489). Z kolei według opisu W. Koźmiana z 1903 r. od kilkuset lat miało być to miejsce pielgrzymek okolicznej ludności w dzień Wniebowstąpienia, jednakże bez udziału duchowieństwa i właścicieli ziemskich, którzy byli nieprzychylni kultowi. Powszechna i silna była wiara w uzdrawiającą moc gliny zalegającej w tym miejscu, szczególnie pomocnej na reumatyzm i inne nieuleczalne choroby. W dzień Wniebowstąpienia licznie przybywający tu cierpiący na różne dolegliwości mieli zakopywać i okładać ziemią chore części ciała.

Analiza mapy Antoniego Mayera von Heldensfelda z lat 1802-1804 wskazuje, że „Boże miłosierdzie” pierwotnie znajdowało się na obszarze większego kompleksu leśnego, pokrywającego całość wyniesienia.
W XIX w. właściciele majątku w Jabłonnej zlecili wyrąb lasu oraz zagajnika, co spotkało się ze sprzeciwem mieszkańców okolicznych wsi. Na początku XX w. w miejscu tym obok kamienia miały stać dwa drewniane krzyże. Praktykom religijnym towarzyszyły jarmarki, podczas których według W. Koźmiana handlowano m.in. dewocjonaliami (Koźmian 1903, 511).

W kronice parafii Bychawka zachował się zapis mówiący że 17 maja 1928 r. wyruszyła z Bychawki do miejsca cudownego „w Krzaczkach”, zorganizowana przez miejscowego księdza Borlewicza, licząca przeszło tysiąc wiernych procesja. Z 1930 r. pochodzi opis bezpośredniego uczestnika wydarzeń: „Widok leżących, ziemią przysypanych dzieci i starszych, oraz ich rodzin, karmiących owych chorych i modlących się nad nimi, przenosi nas mimowolnie w jakieś mroki średniowiecznych praktyk lekarskich.
Odjeżdżający lud łamie na drogę gałęzie lipowe, które zaparzają w domu dla chorych na reumatyzm. Wokoło liczne kramy jarmarczne i zgiełk jak na jarmarku. Mimo obecności księdza i dnia święta katolickiego, całość robi wrażenie pogańskiego uroczyska” (za Januszek 2015, 21). Po II wojnie światowej kult miejsca cieszył się coraz mniejszą popularnością. W 2020 r. „Krzaczki” zostały wpisane do ewidencji zabytków jako historyczne miejsce kultu religijnego i objęte ochroną konserwatorską.

Źródła informacji: Słownik Geograficzny 1880-1904, I, 489; Koźmian 1903, 510-511; Januszek 2015, 21;
Krzaczki, Karta Ewidencyjna Zabytku w Archiwum WKZ w Lublinie z 15.05.2020 r.; kwerenda terenowa

Współrzędne geograficzne: 51.069018, 22.600826

Lokalizacja na mapach Google

Las z miejscem cudownym na mapie Heldensfelda Galicja Zachodnia (1801–1804)

Głaz położony na polanie w lesie, pomiędzy wsiami Emilcin oraz Komaszyce, gm. Opole Lubelskie. Według miejscowej legendy na jego powierzchni miał znajdować się odcisk stopy NMP. Głaz zaginął w latach 80. XX w. Został zawieziony przez pracowników Szkoły Głownej Gospodarstwa Wiejskiego do Warszawy, następnie zatopiony w stawie w Oborach koło Konstancina. Miało mieć to związek z opisywanym szeroko w mediach spotkaniem trzeciego stopnia z UFO mieszkańca wsi Jana Wolskiego.

Źródła informacji: https://www.dziennikwschodni.pl/magazyn/tajemnicadiabelskiego-kamieniawideo,n,1000071844.html (dostęp 20 kwietnia 2023); kwerenda terenowa

Pierwotna lokalizacja kamienia na mapach Google

Zdjęcia archiwalne kamienia z Emilcina wraz ze stopką dostępne tutaj.

Granit z podłużnymi wykuciami, położony na polach nieopodal wsi. Wymiary głazu 120 × 80 × 70 cm. Wykucia są bardzo wyraźne, ich długość sięga 30 cm zaś szerokosć 10 cm. Wedle jednego z mieszkańców wsi miały to być odciski stóp Jezusa wędrującego po świecie. Kilka lat temu kamień został usunięty z pola i położony na jego skraju, nieopodal rowu melioracyjnego.

Źródła informacji: kwerenda terenowa

Współrzędne geograficzne: 51.950955, 22.555671

Lokalizacja na mapach Google

Kamień po usunięciu z pola

Pierwotne położenie kamienia na polu, fot. R. Solecki, 2017 r. (Pierwotna lokalizacja na polu, przed usunięciem)

Głaz granitowy o wymiarach 1,8 × 1,5 × 1 m, z licznymi naturalnymi zagłębieniami na powierzchni, obecnie ustawiony jest obok kościoła pw. Matki Boskiej Siewnej w Krzywowólce. Pierwotnie znajdował się na uroczysku Muszaryniec (Mucharyniec) w lesie pomiędzy wsiami Krzywowólka, Matiaszówka oraz Sajnówka. Następnie został przeniesiony pod kościół przez mieszkańców wsi Krzywowólka.

Według miejscowej tradycji na kamieniu położonym na uroczysku objawiła się Matka Boska, zostawiając w skale odciski stóp. Miejscowe podanie mówi także o „odciśniętym” w kamieniu śladzie różańca.

Samo uroczysko Muszaryniec jest owiane legendami. To wyspa o okrągłym kształcie, położona na trudno dostępnym bagiennym terenie. Dziś porośnięta karłowatym drzewostanem, stanowi najprawdopodobniej pozostałość torfowiska. Wedle miejscowego podania, w niekreślonej przeszłości miała się tu znajdować świątynia (kościół, cerkiew), która wraz z wiernymi zatonęła w bagnie. Miejsce to ma być nawiedzane przez złe moce.

Źródła informacji: kwerenda terenowa

Lokalizacja na mapach Google

Nieopodal wsi Czarnocin, przy drodze do wsi Wólka znajduje się niewielki głaz. Widnieje w nim wgłębienie przypominające ślad łapy zwierzęcia. Związana jest z nim legenda o ogromnym jaszczurze, który niegdyś pustoszył tę okolice. Zgodnie z nią, pewnego dnia do wsi Czarnocin przybyła tajemnicza kobieta, pochyliła się nad kamieniem i coś na nim położyła. Nakazała mieszkańcom wsi, by odtąd nikt na kamień nie stanął. O zmroku jaszczur wyszedł z lasu i rzucił się w kierunku czekających przy kamieniu ludzi. Gdy tylko na niego nastąpił natychmiast zaczął się zmniejszać i maleć, aż zupełnie zniknął. W kamieniu pozostał jedynie ślad łapy potwora. Mniejsze zagłębienie ma być odciskiem łapy psa, który stanął na głazie i również zniknął.

Wymiary kamienia: 70 × 50 × 30 cm. Na powierzchni widoczne naturalne wgłębienia.

Źródła informacji: Gierała 2013; kwerenda terenowa

Współrzędne geograficzne: 51.52975, 20.80767

Lokalizacja na mapach Google