Kamienie od wieków fascynowały i oddziaływały na wyobraźnię ludzi, zwłaszcza te nietypowe, o wielkich rozmiarach lub charakterystycznych kształtach. Zajęły także stosowne miejsce w kulturze duchowej mieszkańców mazowieckiej i podlaskiej wsi stając się niekiedy obiektami szczególnej czci. Oba te regiony usiane są kamieniami, z którymi związane są liczne legendy, miejscowa ludność otacza je kultem, traktuje jako święte. Dotyczy to przeważnie kamieni noszących swoiste znamiona, znaki, mające potwierdzać ich nadnaturalną moc.
Możemy podzielić je następująco: kamienie ze śladami tzw. „bożych stópek” – według podań, świadczących o bytności w tych miejscach Matki Boskiej, Jezusa, poszczególnych świętych – oraz kamienie z tzw. misami, w których zbierająca się woda, często miała posiadać właściwości lecznicze. Z obiektami tymi wiążą się podania, w większości nawiązujące do tradycji chrześcijańskiej i powszechnej wiary w cuda, jakie miały mieć przy nich miejsce.
Projekt realizowany w ramach grantu
Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego DIALOG
O projekcie
W ramach niniejszego projektu sfinansowanemu dzięki Stypendium Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, stworzono opatrzony komentarzem naukowym katalog kamieni ze znakami oraz innych zabytków kamiennych będących przedmiotem wierzeń i zabiegów religijnych z obszaru Mazowsza i Podlasia. Kamienie te będąc zarówno zabytkami kultury materialnej jak też uchwytnym materialnie śladem życia religijnego średniowiecznej i nowożytnej wsi – tzw. niematerialnego dziedzictwa kulturowego – nigdy nie były przedmiotem planowych prac dokumentacyjnych.
DSCN2651 ZNAKW ramach projektu przeprowadzono kwerendy terenowe, badania oraz prace dokumentacyjne w przeszło 60 miejscowościach. Dla wszystkich zachowanych obiektów wykonując kompleksową dokumentację rysunkową, fotograficzną i fotogrametryczną. Przeprowadzono również szereg wywiadów etnograficznych, starając się zarówno zebrać materiał na temat funkcjonowania ich w kulturze duchowej (podania, legendy, związane z nimi zwyczaje) jak też określić zagrożenia i sformułować zalecenia konserwatorskie dla lepszej ochrony zabytków.
-
Borek Stary, gm. Tyczyn, pow. rzeszowski
Jedno z najstarszych miejsc kultu i pielgrzymek na Podkarpaciu. Wedle legendy w XIII w. nieznany człowiek umieścił w drewnianej kapliczce na wzgórzu obraz Matki Boskiej Boreckiej. Namalowany jest on na lipowej desce o wym. 66-74 cm. U stóp wzgórza wytrysnęło źródło przy którym zaczęły się dziać cuda. Obok źródełka do XIX w. stało wiele otwartych drewnianych kapliczek, które stawiali wierni, w nich umieszczając obrazy MB. Pod koniec XIX w. obok źródełka wybudowano grotę z figurą Matki Bożej z Lourdes. Wokół wiszą liczne wota. Woda ze źródła ma posiadać właściwości uzdrawiające.
Lokalizacja GPS: 49°57’19.05″N; 22° 4’52.03″E
-
Orłów Murowany, gm. Izbica, pow. krasnostawski
Źródło przy drodze, ujęcie obudowane kamieniami, obok dwie figury św. Jana Nepomucena oraz tablica informacyjna. Pierwsza wzmianka dot. źródła św. Jana pochodzi z 1878 r., znajduje się w testamencie Kajetana Klickiego, właściciela orłowskich dóbr. W każdą Wielką Sobotę zjeżdżali tu chorzy aby obmyć w cudownej wodzie chore miejsca. Przez okoliczną ludność otaczane jest kultem. Obok źródła znajdują się dwie figury – Św. Jana Nepomucena oraz Św. Antoniego Paderewskiego.
Lokalizacja GPS: 50°53’49.43″N; 23°13’55.88″E
-
-
Orlow006 — kopia
-
Orlow001 — kopia
-
Orlow009 — kopia
-
Orlow002 — kopia
-
-
Radoszyce, gm. Komańcza, pow. sanocki
Źródełko z cudowną wodą o leczniczych właściwościach, szczególnie pomagać ma w chorobach oczu. Kult miejsca sięga okresu nowożytnego. W 1878 kapliczka murowana greckokatolicka, dziękczynna, ufundowana przez proboszcza parafii greckokatolickiej w Komańczy za cudowne uzdrowienie chorej córki. Wedle podania bardzo chora dziewczynka, błądząc po lesie doznała objawienia Matki Boskiej oraz cudu wyzdrowienia po obmyciu się wodą z cudownego źródełka. Z czasem pojawiły się kolejne świadectwa uzdrowień. W miejscu tym odbywały się uroczystości odpustowe na które przybywała ludność łemkowska oraz ze Słowacji i Węgier. Kult upadł po wysiedleniu mieszkańców w 1947 r. Pod koniec XX w. miejsce zagospodarowano na nowo z inicjatywy księdza Jana Pipki z parafii greckokatolickiej w Komańczy. W 1999 r. kapliczkę poświęcono. Źródło w grocie, przy drodze z Radoszyc do przejścia granicznego na Przełęczy Beskid. Murowana kaplica.
Lokalizacja GPS: 49°17’46.77″N; 22° 1’31.86″E
-
Balnica, gm. Komańcza, pow. sanocki
Źródełko z cudowną wodą o leczniczych właściwościach, szczególnie pomagać ma w chorobach oczu oraz przeciwdziałać urokom. Według tradycji woda miał tu miejsce cud odzyskania wzroku, po napiciu się wody i obmyciu twarzy przez wędrowca. W XIX wieku wybudowano tu kapliczkę. W Zielone Świątki odprawiano tu uroczyste nabożeństwo ze święceniem wody w źródełku. Wierni zmierzali tu również z dalszych okolic, po nabożeństwie pito wodę i obmywano się nią. Po II Wojnie Światowej miejscowa ludność została wysiedlona. Kapliczka uległa dewastacji. Od 1988 r. remontowana. W 2007 r, kapliczka poświęcona przez księdza z Parafii Grecko-Katolickiej w Komańczy. Poświęcona Matce Boskiej Opiekunce Lasu. A. Potocki przytacza legendę o niewidomym wędrownym dziadzie, który usiadł zmęczony w tym miejscu słysząc szum wody. Poprosił przechodnia o podanie mu tej wody, ale ten żadnego ujęcia czy strumienia wokół nie widział. Dziad zaczął odrzucać kamienie i odsłonił źródełko, po obmyciu się w nim odzyskał wzrok.
Lokalizacja GPS: 49°12’35.31″N; 22°10’33.82″E
-
Rabe, gm. Baligród, pow. leski
Źródełko z cudowną wodą o leczniczych właściwościach, szczególnie pomagać ma w chorobach oczu. Ma być przedmiotem kultu od XVI w. Wedle legendy (tablica informacyjna) w pocz. XIX w. niejaki Mikołaj Sycz, mieszkaniec pobliskich Huczwic, który pasł woły w pobliżu źródełka miał sen, w którym ukazał mu się Matka Boska. Zażyczyła sobie ona by wybudował w tym miejscu kapliczkę dziękczynną, w zamian za co zostanie uzdrowiony z choroby oczu. Przed II Wojną Światową miejsce to cieszyło się szczególnym kultem. Z Huczwisk w trakcie odpustów do kapliczki odbywała się procesja. Wg A. Potockiego Matka Boska miała się objawić gospodarzowi Feciowi Dziule, gdy pasł w tym miejscu krowy. Najświętsza Panienka była ubrana w niebieską suknie, w ręku trzymała polne kwiaty. Chłop zaczął się modlić do postaci po czym ona zniknęła.
Źródło pod kapliczką, nazwa lokalna Synarewo. Kapliczka odpustowa, domkowa, murowana z pocz. XIX w. Na zboczu Łysego Wierchu, woda ze źródełka zasila Rabiański Potok.
Lokalizacja GPS: 49°18’16.70″N; 22°14’23.23″E
-
Łopienka, gm. Cisna, pow. leski
Źródełko z cudowną wodą, na obszarze nieistniejącej wsi Łopienka. Wieś założona w XVI w., wysiedlona w latach 1946-1947, zabudowania zostały rozebrane. Jedyny zachowany budynek stanowi murowana cerkiew greckokatolicka z 1757 r., wyremontowana. Niegdyś miejsce pielgrzymek. We wsi miało znajdować się cudowne źródełko, lokalizacja nieznana, wg jednej z wersji znajdowało się przy cerkwi, u stóp wzgórza na którym stoi. Badania powierzchniowe przeprowadzone w sierpniu 2017 r. nie pozwoliły na zlokalizowanie źródła. P. Pytka lokalizuje je u stóp wzniesienia z cerkwią, obok starego dębu. Źródło zapomniane, trudno dostępne, wiedza o nim okoliczni mieszkańcy. Ujęte studnią z drewnianą pokrywą.
Lokalizacja GPS: 49°15’47.11″N; 22°22’9.90″E
-
Zawóz, gm. Solina, pow. leski
Źródełko znajduje się na stoku wzniesienia, wedle tradycji woda ma posiadać moc uzdrawiająca, leczącą głównie choroby oczy. Dawniej miejsce kultu szczególnie czczone przez ludność greckokatolicką. Po wysiedleniu okolicznych mieszkańców pamięć o miejscu i źródełku wygasła. Źródło zapomniane, trudno dostępne, wiedza o nim okoliczni mieszkańcy. Ujęte studnią z drewnianą pokrywą.
Lokalizacja GPS: 49°19’40.59″N; 22°26’16.50″E
-
Polańczyk, gm. Solina, pow. leski
Źródełko znajduje się u stóp wzniesienia, na którym stoi kościół. Źródełko po 1907 roku zapomniane, odrestaurowane w 2000 r. przez tutejszego proboszcza. W 2007 r. podczas uroczystej mszy zostało poświęcone. Nad źródełkiem umieszczona została drewniana płaskorzeźba Matki Bożej z Dzieciątkiem. Na drodze do źródełka umieszczone zostały: drewniana kapliczka z figurą Chrystusa Frasobliwego oraz murowana z drewnianą figurą św. Franciszka. Woda ma posiadać cudowną moc uzdrawiająca. Widoczne licznie składane monety oraz zdjęcia, zapewne osób chorych.
Lokalizacja GPS: 49°21’45.82″N; 22°25’25.45″E
-
Zwierzyń, gm. Olszanica, pow. leski
Podania mówią, że w miejscu tym miano niegdyś zbudować cerkiew, w pobliskim źródle, lub studni znaleziono wówczas krzyż z XIII w., pochodzący z miasta Limoges z Francji. Nad studnią ustawiono drewniany krzyż. Wedle wierzeń woda ze źródła miała moc uzdrawiającą oczy i cudownie przywracającą wzrok. W latach 90. XX w. miejsce odnowiono i zagospodarowano. Zbudowano drogę krzyżową oraz grotę MB. Miejsce mszy polowych. Według legendy spisanej przez Oskara Kolberga, złoty krzyż w źródle miała ujrzeć kobieta gdy nabierała wody, nie mogła go jednak wyjąć. Dopiero gdy owinęła go chustą udało się jej go wydobyć i zanieść do cerkwi. Później miał powstać tu klasztor bazylianów, lecz kamienie na budowę „w dziwny sposób znikały”. Nazwa wsi ma pochodzi od krzyża znalezionego w źródle.
Lokalizacja GPS: 49°26’8.93″N; 22°23’55.16″E
